O Σωκράτης (470/469 – 399 π.Χ.) ήταν Έλληνας Αθηναίος φιλόσοφος και μία από τις σημαντικότερες φυσιογνωμίες του ελληνικού και παγκόσμιου πνεύματος και πολιτισμού και ένας από τους ιδρυτές της Δυτικής φιλοσοφίας.
Ο φιλόσοφος Σωκράτης παραμένει ένα αίνιγμα, όπως άλλωστε υπήρξε και όσο ζούσε. Παρόλο που δεν άφησε ούτε δείγμα συγγράμματος, θεωρείται ακόμα και σήμερα ένας από τους φιλοσόφους που άλλαξαν για πάντα το πώς αντιλαμβανόμαστε την φιλοσοφία και επηρέασε σχεδόν όλες τις υπόλοιπες φιλοσοφικές σχολές. Πέρασε τη ζωή του στις αγορές και του δρόμους της Αθήνας και θεωρούσε ότι τα χωράφια και τα δέντρα δεν έχουν κάτι να του πουν. Ό,τι ξέρουμε για αυτόν το γνωρίζουμε μέσω άλλων, όπως τον Πλάτωνα, τον Ξενοφώντα και τον Αριστοτέλη.
Η ζωή
Ήταν γιος του Σωφρονίσκου και της Φαιναρέτης από το δήμο της Αλωπεκής(σημερινή Δάφνη Αττικής), της Αντιοχίδος φυλής. Παντρεύτηκε σε μεγάλη ηλικία την Ξανθίππη και έκαναν τρία παιδιά. «Αν βρεις μια καλή σύζυγο θα είσαι ευτυχισμένος. Αν όχι, θα γίνεις φιλόσοφος.», είχε πει ο Σωκράτης, ο διάσημος φιλόσοφος, και σύμφωνα με τις μαρτυρίες των συγχρόνων του, το συμπέρασμα αυτό προέκυψε από την προσωπική του εμπειρία. Η Ξανθίππη, ήταν μία γυναίκα που δεν άφησε καλές εντυπώσεις.
Οι πληροφορίες για τη ζωή του Σωκράτη είναι ποικίλες και ο μελετητής του Αρχαιοελληνικού κόσμου μπορεί να βγάλει ενδιαφέροντα συμπεράσματα. Διάφοροι συγγραφείς ασχολήθηκαν μαζί του ήδη από την αρχαιότητα και, ο καθένας πρόσθεσε νέες πτυχές από τη ζωή του. Έτσι, ο Πορφύριος αναφέρει ότι ο Σωκράτης, όπως συνηθιζόταν στην αρχαία Αθήνα, ασχολήθηκε αρχικά με τη γλυπτική τέχνη, το επάγγελμα του πατέρα του, ο οποίος ήταν λιθοξόος, πριν το εγκαταλείψει «χάριν της παιδείας», όπως έγραψε αργότερα ο Λουκιανός.
Στις φιλοσοφικές του έρευνες τον παρακολουθούσαν πολλοί, κυρίως νέοι και σχηματίστηκε γύρω του ένας όμιλος, που δεν αποτελούσε όμως σχολή, γιατί ο Σωκράτης δεν δίδαξε συστηματικά, αλλά διαλεγόταν σε κάθε σημείο της πόλης, με ανθρώπους κάθε κοινωνικής τάξης. Σε αντίθεση με τους σοφιστές δεν έπαιρνε χρήματα από τους μαθητές του. Δήλωνε ότι άκουγε μέσα του μία φωνή, την οποία ονόμαζε «δαιμόνιο» και του απαγόρευε να πράττει κάποια πράγματα, ανεξαρτήτως καλού ή κακού όμως, δεν πρέπει δηλαδή να συγχέεται με την έννοια της συνείδησης. Αυτό βέβαια δεν ακουγόταν πολύ ωραίο στους υπόλοιπους Αθηναίους.
Στα 17 του χρόνια, έρχεται για πρώτη φορά σε επαφή με την φιλοσοφία μέσω του φιλοσόφου Αρχέλαου. Από τότε και όπως διαβάζουμε στην Απολογία του, ο Σωκράτης θεωρεί πως η φιλοσοφική είναι μία θεία εντολή. Αυτή η θεία εντολή είναι που τον κάνει παρορμητικό, με την έννοια του να πράττει όσα ήταν σωστά, και να αποφεύγει όσα δεν είναι. Αυτήν την παρόρμηση είναι που ο Σωκράτης ονομάζει «δαιμόνιο».
Ο Σωκράτης στις φιλοσοφικές του έρευνες, ανέλυε θέματα που άπτονταν της κοινωνίας, της πολιτικής, μέχρι και της θρησκείας. Σιγά σιγά απέκτησε φήμη, και κατά συνέπεια «ακολούθους», καθώς τα «μαθήματά» του γίνονταν σε κάθε σημείο της πόλης.
Απέφευγε την εμπλοκή στην πολιτική και προτιμούσε να κάνει τη δική του ανεξάρτητη πορεία. Μόνη εξαίρεση, όταν η πατρίδα τον καλούσε. Έτσι έλαβε μέρος σε τρεις εκστρατείες στη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου, στην πολιορκία της Ποτίδαιας, στο Δήλιο της Βοιωτίας το 424π.Χ. («ήμουν μαζί του στην υποχώρηση», λέει ο Λάχης στον ομώνυμο πλατωνικό διάλογο,«και αν όλοι ήταν σαν τον Σωκράτη, η πόλη μας ποτέ δε θα πάθαινε εκείνη τη συμφορά.»)
Το έργο
Μαιευτική μέθοδος
Η μαιευτική ήταν η μέθοδος, η οποία, σε συνδυασμό με τη χρήση της ειρωνείας, αποτελούσε χαρακτηριστικό της σωκρατικής διδασκαλίας. Σύμφωνα με τη μέθοδο αυτή, ο Σωκράτης κατά τις συζητήσεις του, προσποιούμενος την πλήρη άγνοια για το θέμα που συζητούσε κάθε φορά, προσπαθούσε μέσα από ερωτήσεις να εκμαιεύσει την αλήθεια από τον συνομιλητή του.
Ουσιαστικά, ο Σωκράτης επωμιζόταν το ρόλο της συνείδησης και μέσα από αυτή τη διαδικασία ερωτήσεων και απαντήσεων δημιουργούσε ένα πνεύμα διαλόγου στη συζήτηση. Ο συνομιλητής, απαντώντας σ’ αυτές τις ερωτήσεις, έφτανε σε ένα συμπέρασμα -στην αλήθεια για τον Σωκράτη- από μόνος του. Η μέθοδος ονομάστηκε μαιευτική , διότι όπως η μαία (επάγγελμα που έκανε και η Φαιναρέτη, μητέρα του Σωκράτη) φέρνει στον κόσμο το νεογνό, έτσι και ο Σωκράτης ή ο εκάστοτε συνομιλητής, που παίρνει το ρόλο της συνείδησης, εξάγει από τον συνομιλητή του την αλήθεια.
Διαλεκτική μέθοδος
Διαλεκτική σημαίνει “διάλογος“. Πρόκειται για μία μορφή διαλόγου η οποία χρησιμοποιήθηκε από τον Σωκράτη, κατά την οποία ο φιλόσοφος προσπαθούσε να οδηγήσει τον συνομιλητή του στην ανακάλυψη της βαθύτερης αλήθειας των πραγμάτων, αυτής που μένει ανεξάρτητη από περιστάσεις και συνθήκες. Στη συγκεκριμένη μέθοδο, ο Σωκράτης άφηνε τον συνομιλητή του να εκφράσει ελεύθερα την άποψή του σχετικά με το θέμα που συζητούσαν, θεωρώντας αρχικά, αυτή την άποψη ως ολοκληρωμένη και θεμελιωμένη. Στη συνέχεια, μέσα από τη διαδικασία ερωτήσεων και απαντήσεων, δείχνει μέσω απλοϊκών παραδειγμάτων τις ακραίες συνέπειες των απόψεων αυτών, αποδεικνύοντας έτσι τη σαθρότητα των επιχειρημάτων τους. Οδηγεί, λοιπόν, τον συνομιλητή του, στην ανακάλυψη νέων συμπερασμάτων και νέων προσεγγίσεων της αλήθειας.
Επαγωγική συλλογιστική μέθοδος
Για να φτάσει στην αρχή των ηθικών εννοιών, ο Σωκράτης χρησιμοποίησε την επαγωγική συλλογιστική μέθοδο, μέσω της οποίας σκόπευε να φτάσει στην εξαγωγή καθολικών συμπερασμάτων. Ξεκινούσε με παραδείγματα παρμένα από την καθημερινότητα και την εμπειρία του και αποσκοπούσε στην εξαγωγή καθολικών συμπερασμάτων, τα οποία ξεπερνούν την εμπειρία και φτάνουν στην απόλυτη γνώση ενός θέματος. Η διαδικασία αυτή είναι επιτυχής, όταν θα προκύψει ένας απόλυτος ορισμός για την αλήθεια του καλού και του κακού, της ομορφιάς και της ασχήμιας, της ορθής διακυβέρνησης και της δεσποτείας, της σωφροσύνης και της άνοιας.
Αποφθέγματα – Γνωμικά – Ρήσεις
*Εν οίδα ότι ουδέν οίδα.
*Κρείττον οψιμαθή είναι ή αμαθή.
*Είναι δύσκολο να φτιάξει κανείς ένα έργο χωρίς να κάνει κανένα λάθος, αλλά δύσκολο είναι κι αν ακόμα φτιάξει κάτι αλάθητο να μην πέσει σε άδικο κριτή.
*Η αξιοπρέπεια, η ευγένεια, η φρόνηση, η ακολασία, η φιλοκαλία, φανερώνονται απ’ το πρόσωπο κι απ’ τα σχήματα των ανθρώπων, κι όταν περπατάνε κι όταν κάθονται.
*Η παιδεία είναι πανηγύρι της ψυχής, γιατί σ’ αυτήν υπάρχουν πολλά θεάματα και ακούσματα της ψυχής.
*Η παιδεία, σαν την πλούσια χώρα, παράγει όλα τα αγαθά.
*Ίσως ονομάζονται τοξότες και οι έρωτες, γιατί από μακριά οι ωραίοι πληγώνουν.
*Κανένα κακό δεν μπορεί να συμβεί στον καλό άνθρωπο, ούτε στη ζωή, ούτε στο θάνατό του. Ούτε και οι θεοί τον ξεχνούν ποτέ.
*Γνώθι σ ‘αυτόν
*Να ο άριστος τρόπος του βίου: ν’ ασκούμε τη δικαιοσύνη και ζώντας και όταν πεθαίνουμε.
*Νομίζω πως όσοι εκπαιδεύτηκαν, όχι μόνο αυτοί είναι ευτυχισμένοι και το νοικοκυριό τους διοικούν καλά, μα και τους άλλους ανθρώπους ωφελούν.
*Οι μεν άνδρες στους νόμους του κράτους, οι δε γυναίκες στις των συζύγων τους επιθυμίες πρέπει να υπακούουν.
*Χωρίς εξέταση μην τιμωρείς κανέναν.
*Ουδέν οίδα ούτε διδάσκω τι, αλλά διαπορώ μόνον.
*Δεν είμαι Αθηναίος, ούτε Έλληνας πολίτης, αλλά πολίτης του κόσμου.
Ο θάνατος
Το 399 π.Χ. διατυπώθηκε εναντίον του κατηγορία για ασέβεια προς τους θεούς και για διαφθορά των νέων. Ο φιλόσοφος καταδικάστηκε, με βάση την κατηγορία, σε θάνατο. Ως σκοπιμότητα της κατηγορίας θεωρήθηκε η διδασκαλία του, η οποία επιδρούσε στους νέους, και με τον φιλελευθερισμό που τον διέκρινε, θεωρήθηκε ανατρεπτικός. Ουσιαστικό κίνητρο, όμως, υπήρξε η αντιζηλία του με σημαντικούς άνδρες της εποχής.
Στη διάρκεια της δίκης ο Σωκράτης έδειξε θάρρος και δεν κατάφερε να τον βγάλει από τη θεϊκή του αταραξία. Μετά την καταδίκη του παρέμεινε στο δεσμωτήριο 30 μέρες, γιατί ο νόμος απαγόρευε την εκτέλεση της θανατικής ποινής πριν από την επιστροφή του ιερού πλοίου από τις γιορτές της Δήλου. Από τον διάλογο του Πλάτωνα Κρίτων μαθαίνουμε ότι ο Σωκράτης θα μπορούσε να σωθεί, αν ήθελε, αφού οι φίλοι του είχαν τη δυνατότητα να τον βοηθήσουν να αποδράσει.
Ο Σωκράτης αρνήθηκε και, ως νομοταγής πολίτης και αληθινός φιλόσοφος, περίμενε τον θάνατο ειρηνικά και γαλήνια, και ήπιε το κώνειο, όπως πρόσταζε ο νόμος.
Στην απολογία λέει πως δε θα έπρεπε να υπολογίζουμε τα πράγματα με βάση το αν θα ζήσουμε ή θα πεθάνουμε, αλλά με βάση το αν αυτό που κάνουμε είναι σωστό ή λάθος. Προτιμάει να μιλήσει όπως πιστεύει και να πεθάνει παρά μιλήσει όπως θέλουν και να ζήσει. Γιατί “ούτε στον πόλεμο, αλλά ούτε και στον νόμο πρέπει να ψάχνει κανείς τρόπους να αποφύγει τον θάνατο”. Η δυσκολία δε βρίσκεται στο να αποφύγει κανείς τον θάνατο, αλλά στο να αποφύγει την κακία, την αδικία που τρέχει γρηγορότερα κι από τον θάνατο. Λέει “Θεωρώ αυτό που μου συνέβη καλό και αυτοί που θεωρείτε ότι ο θάνατος είναι κακός κάνετε λάθος. Εξάλλου ούτε το δαιμόνιο έχει εκφράσει αντίθετη γνώμη, που σημαίνει ότι όσα λέω είναι σωστά.
“Είτε ο θάνατος είναι μια κατάσταση ανυπαρξίας και ασυνειδησίας, ή όπως λένε κάποιοι άλλοι είναι μια αλλαγή και μετάβαση της ψυχής από αυτόν τον κόσμο σε ένα άλλο. Αν υποθέσουμε ότι δεν υπάρχει συνείδηση, αλλά ένας ύπνος ανενόχλητος από όνειρα, τότε ο θάνατος θα είναι ανείπωτο κέρδος. Γιατί αν κάποιος είναι να κοιμηθεί ανενόχλητος από όνειρα νομίζω αυτή θα είναι μία από τις καλύτερες νύχτες της ζωής του. Ουσιαστικά η αιωνιότητα θα είναι μία και μόνη νύχτα. Αλλά αν ο θάνατος είναι ένα ταξίδι σε ένα άλλο μέρος όπου όλοι είναι νεκροί, τότε ποιο καλό μπορεί να είναι καλύτερο από αυτό;”
Ο Σωκράτης αναρωτιέται πώς γίνεται κάποιος να φοβάται κάτι για το οποίο δεν έχει ιδέα; Του φαίνεται χαζό να φοβάσαι το άγνωστο.
Η Πραγματική Αιτία Θανάτωσης
Ο Σωκράτης λοιπόν, πιστεύει πως η πραγματική αιτία που δικάζεται δεν είναι το κατηγορητήριό του, αφού κανένας στο δικαστήριο δεν μπορεί να αποδείξει ότι είναι άθεος, και οι κατήγοροι δεν μπόρεσαν να εμφανίσουν κάποιον που υποτίθεται ότι αυτός διέφθειρε. Δεν αναφέρεται πάντως στους Κριτία και Αλκιβιάδη, αν και σίγουρα ήξερε ότι οι Αθηναίοι τον κατηγορούσαν συγκεκριμένα για τις πράξεις αυτών των δύο.
Αναφέρεται όμως εκτενώς στην κακή φήμη που είχε αποκτήσει άδικα, και «αυτό είναι που θα με καταστρέψει, αν με καταστρέψει…οι συκοφαντίες και ο φθόνος των πολλών», όχι ο Μέλητος και οι υπόλοιποι. Έτσι, βρίσκεται αναγκασμένος να μάχεται με σκιές, αφού δεν υπάρχει κανένας συγκεκριμένος να παρουσιαστεί και να απαντήσει στις ερωτήσεις του. Τις συκοφαντίες διέδιδαν γνωστά πρόσωπα της πόλης, όπως κωμικοί και ποιητές (όπως ο Αριστοφάνης), που παρουσίασαν μια διαστρεβλωμένη εικόνα του στο κοινό. Άλλοι, έστω και φίλοι του, τον εκθείαζαν για αυτά που έλεγε με αποτέλεσμα «να μου βγει το όνομα ότι είμαι σοφός».
Η αληθινή αιτία της δίκης του, κατά τον Σωκράτη, είναι που πέρασε όλη του τη δημόσια ζωή ντροπιάζοντας αυτούς που θεωρούν τον εαυτό τους σοφό ενώ δεν είναι, μια συνήθεια που γέννησε πολλές έχθρες. Μια συνήθεια που μετέδωσε και σε άλλους: «Οι νέοι που με ακολουθούν με τη θέλησή τους…πολλές φορές με μιμούνται κι αυτοί. Προσπαθούν έπειτα να εξετάσουν κι άλλους. Και βρίσκουν, όπως φαίνεται, μεγάλη αφθονία από ανθρώπους που νομίζουν ότι γνωρίζουν κάτι, ενώ λίγα πράγματα μόνο γνωρίζουν ή και τίποτα. Τότε όσοι εξετάζονται, εξοργίζονται μ’ εμένα αλλά όχι μ’ εκείνους. Λένε μάλιστα ότι υπάρχει κάποιος άθλιος Σωκράτης που διαφθείρει τους νέους». Αφορμή και έναυσμα για τον Σωκράτη στο να γυρίζει τους δρόμους της πόλης κάνοντας ερωτήσεις και συζητώντας με γνωστούς και αγνώστους, ήταν μια ερώτηση που έκανε ο φίλος του ο Χαιρεφώντας στην Πυθία. Την είχε ρωτήσει «αν υπάρχει σοφότερος από τον Σωκράτη» και αυτή απάντησε ότι «κανένας δεν είναι σοφότερος»
Η καταδίκη 2500 χρόνια μετά
Η καταδίκη του όμως πάντα ταλάνιζε τους μελετητές. Υπήρχε περίπτωση να αθωωθεί ο Σωκράτης από τους Αθηναίους; Το ερώτημα αυτό δεν έμεινε αναπάντητο. Τον Μάιο του 2011 στην μητρόπολη του σήμερα, την Νέα Υόρκη, πραγματοποιήθηκε μία νέα πιο σύγχρονη, αλλά πιστή στα πρώτυπα της αρχαίας δίκης, «Δίκη του Σωκράτους».
Υπό την αιγίδα του ιδρύματος «Αλέξανδρος Ωνάσης», η αμφιλεγόμενη αυτή για την παγκόσμια Ιστορία δίκη, μεταφέρεται στο Ομοσπονδιακό Δικαστήριο της Νέας Υόρκης προκειμένου να γίνει ξανά, μέσα από σύγχρονες αντιλήψεις, μία προσπάθεια αθώωσης ή καταδίκης (ξανἀ) του Σωκράτη.
Όπως και στην «πρωτότυπη» έτσι και στην σύγχρονη ο Σωκράτης δίχασε και προκάλεσε το δικαστικό σώμα, με την κατηγορούσα αρχή να εξαπολύει επιθέσεις ενάντια στις προθέσεις του φιλόσοφου, ο οποίος σύμφωνα με αυτή, μόνο στόχο είχε να κάνει τους νέους ανυπάκουους και ασεβείς.
Δικαστές ήταν ο Ντένις Τζέικομπς, ο οποίος προήδρευσε, η Λορέτα Πρέσκα, και η Κάρολ Μπέγκλεϊ Έιμον. Οι δύο πρώτοι ψήφισαν υπέρ της αθώωσης του Σωκράτη, ενώ η τρίτη «πιστή» στις ιδέες την Αθηναίων, τον καταδίκασε.
Δημόσιοι κατήγοροι ήταν ο Αντώνης Παπαδημητρίου, πρόεδρος του ιδρύματος «Αλέξανδρος Ωνάσης», ο οποίος εκπροσώπησε την πόλη των Αθηνών, και ο αναπληρωτής εισαγγελέας στην Νέα Υόρκη, Μάθιου Μπογδάνος.
Συνήγορος υπεράσπισης ήταν ο Έντι Χέις, ενώ τη Απολογία του Σωκράτη έκανε ο Μπένζαμίν Μπράφμαν, ο οποίος ήταν και συνήγορος υπεράσπισης του Νομινικ Στρος Καν στο πρόσφατο ερωτικό σκάνδαλο. Τέλος στην ετυμηγορία συμμετείχαν και οι ένορκοι-θεατές με 185 από αυτούς να τον αθωώνουν, ενώ 29 να τον καταδικάζουν.
Έχει ειπωθεί για τον Σωκράτη πως «κατέβασε τη φιλοσοφία από τα άστρα στη γη», διότι χάρη στη δική του προσωπικότητα οι φιλόσοφοι έπαψαν να ασχολούνται με τα φυσικά φαινόμενα και άρχισαν να ασχολούνται με τον ίδιο τον άνθρωπο και την κοινωνία του. Στην πραγματικότητα, πολλοί φιλόσοφοι πριν το Σωκράτη ασχολήθηκαν με τα πολιτικά προβλήματα, ενώ ο Δημόκριτος ασχολήθηκε και με ζητήματα ηθικής. Ωστόσο, ο Σωκράτης ήταν εκείνος που πραγματικά έστρεψε το φιλοσοφικό στοχασμό σε αυτά τα θέματα.
ΠΗΓΕΣ:
el.wikipedia.org
www.grethexis.com
www.iefimerida.gr
www.psychografimata.com
www.eranistis.net
www.sansimera.gr
